ستارخان

ستارخان سردار ملی (1284-1332ق) فرزند حاج حسن قراجه داغی در منطقه قراجه داغ (ارسباران) به دنیا آمد. سوابق زندگی او در دوران كودكی و نوجوانی تا درگیریهای جنبش مشروطه‌ چندان معلوم نیست. از اطلاعات جسته و گریخته‌ای كه از وی به دست آمده، درمی‌یابیم كه او با پدر خود در روستاهای اطراف ارسباران به شغل پارچه‌فروشی مشغول بوده است.

آتابابالار سوزی

دوز یرده یریمیر شوخومدا شیلاخ آتیر
ترجمه: تو راه صاف نمیتونه راه بره، تو زمین شخمزده شده شیلنگ تخته میندازه

خکه خکه دینجه قیش چیخار
ترجمه: تا تو بخوای بگی خکه(تکه های کوچیک زغال) زمستون رسیده

کاربرد: اشاره به لفت و لیس دادن بیش از حد کاری داره


خیاطین اینه سی ایتمسه گونده اون دانا کوینک تیکر
ترجمه: سوزن خیاط اگه گم نشه روزی ده تا لباس میدوزه


گچینین بوینوزی قاماشاندا چوبانین دیرسگینه سورتر
ترجمه: شاخ بز وقتی میخاره به آرنج چوپان میمالتش


ایاغوی یورگانیوا گوره اوزات
ترجمه: پات رو به اندازه ی لحافت دراز کن

اوغوز خاقان

ریشه زبان ترکی  : زبان ترکی اذربایجانی جزء شاخه غربی زبان های ترکی و از شاخه زبان های آلتایی میباشد و آن هم جزء دسته اصلی زبان های اورال- آلتایی است. ترکی استانبولی و ترکی ترکمنی نیز جزء شاخه غربی (در بعضی تقسیم بندی ها جنوبی) زبان ترکی محسوب میشود. ترکی قزاقی، قرقیزی، اوزبکی و اویغوری نیز جزء شاخه شرقی زبان ترکی(در بعضی تقسیم بندی ها متفاوت است)به حساب می آیند. از دیگر زبان های آلتاییک میتوان به زبانهای مغولی، کره ای، ژاپنی، مانچو و تونقوز اشاره کرد.

زبان های فنلاندی و مجاری نیز جزء شاخه زبان های اورالیک حساب می شوند.بر اساس یک نظریه ترکی آذربایجانی از اختلاط لهجه های اوغوز و قپچاق و ترکی شرقی اویغوری بوجود آمده است که در زمان امیرتیمور و بعد از آن، با آمدن ایلات ترک آناتولی(شاملو، روملو، استاجلو، قاجار، افشار و...) به آذربایجان، عنصر اوغوز در ترکی آذربایجانی بیشتر شد.

خط زبان ترکی : در مورد خط ترکی باستان در سنگ نوشته های یئنی سو  و اورخون در 1400 سال پیش و ایشیک گؤل در 500 سال قبل از میلاد سخن رفت که به عقیده زبان شناسان خطوط ابداعی خود ترکان بوده و از هیچ خط دیگری اقتباس نشده است. ترکان با پذیرش دین اسلام خط عربی را جایگزین خط باستانی خود کردند (نظیر زبان فارسی که با الفبای عربی نوشته می شود).

با بکار آوردن حکومت جمهوری در ترکیه، مردم این کشور الفبای لاتین را جایگزین خط عربی کردند. آذربایجانی های شمال آراز نیز ابتدا در محدوده سال های 1929 – 1939بمدت ده سال زبان خود را به لاتین نوشتند سپس به دستور استالین، خط جمهوری های ترک زبان اتحاد شوروی (سابق) به کریل (سیریلیک) تبدیل شد.

 ملاپناه واقف

آذربایجان از گذشته های دور تاکنون سرزمین هنر ، شعر و موسیقی بوده است و در این مسیر شاعران بزرگی را تقدیم تاریخ نموده است،شاعران گذشته این خطه ازچنان هوش وقابلیتی برخوردار بوده اند که علاوه براشعار آذربایجانی اشعار فارسی و حتی عربی نیز سروده اند.«شاعران آذربایجان که به زبانهای ترکی آذربایجانی و دیگر زبانها شعر سروده اند 171 نفر بودند که 16 نفر در اردوباد ، 6 نفر در باکو ، یک نفر در برده ، 6 نفر در بیلقان ، 47 نفر در شیروان ، 59 نفر در قره باغ ، 36 نفر در گنجه و 4 نفر در نخجوان می زیستند.

شعرایی همچون نسیمی و فضولی که به سه زبان فارسی ، ترکی و عربی تسلط کامل داشتند و به هر سه زبان شعر سروده اند. نظامی گنجوی ،خورشید بانو ناتوان و دیگر شعرای شیروان و گنجه و نخجوان و دهها شاعر متفکر آذربایجان میراث گرانبهایی در قلمرو شعر و ادب از آنان بر جای مانده است. ما باید این میراث ادبی کهن و افتخار آمیز را پاس بداریم. اینها ستارگان درخشان علم و ادب میباشند که به تمام بشریت تعلق دارند».

"چالدیران دؤيوشو " , "صفویلر" و "عثمانليلار" آراسیندا 1514 نجو ایل آوگوست ون 23 نده چالدیران دوزونده ماکو (ماكئ) شهری ياخینلیغیندا  باش وئرمیش  ووروشما  آدلانیبدیر." آغ‌قويونلولار"ین سقوطوندان سونرا صفویلر قیسسا زاماندا تاریخی آذربایجان تورپاقلارینی و اونا ياخین اراضی لری بیرلشدیرمکله کیفايتلنمه‌يیب ، آسيانین بیر حیصصه‌‌سینی ، خراسان و عراق کیمی واجیب رئژیونلاری دا  اؤزلرینه تابع ائتدیلر. قیسسا زاماندا بو جور يوکسه‌لیش صفویلر دؤولتی‌نین قرب (باتئ) سرحدلرینده يئرلشمیش و سرعتله بؤيومکده اولان باشقا بیر تورک منشأ‌لی ثولاله‌نین ماراقلارینا ضد ایدی. هله صفويلرین اردبیل حاکمیلیگی دؤورونده اونلارین حاکمیته گلمه‌لرینده، حربی- سياسی قووه کیمی مئيدانا چیخمالاریندا آنادولوداکی تورک "قیزیلباش" طایفالاری چوخ مهم رول اوينامیشدیلار.

صفويلر سیخ علاقه‌‌سی اولان بو طایفالار عثمانلی اراضیسینده بؤيوک تهلوکه‌‌ ایدی. صفویلرله مؤحاربه‌‌ تقدیرینده عثمانلی ایمپئریياسی اراضیسینده ياشايان قیزیلباشلارین آرخادا عؤصیان قالدیراجاغیندان چکینن سولطان بیر سلیم (1512- 1520) اونلاردان تقریباً 40 مینینی اعدام و سورگون ائتدیردی . بئله‌لیکلر اؤزونه آرخادان مودافعه‌‌نی تامین ائتدی. دؤيوشون باش توتماسیندا صفوی حؤکمداری شاه بیر ایسماعیل و عثمانلی سولطانی بیر  سلیم ین بیر بیرلرینه بسله‌دیکلری موناسیبتلرده رول اوينامیشدیر. سولطان ایکی بايازید عثمانلی‌نین گئنیشلنمه‌سینه چوخ دا چالیشمیر، اؤلکه‌نین داها چوخ مدنی اینکیشافینا فیکر وئریردی. اونا گؤره ده شرقده سرعتله گوجلنن صفويلر اونون اوچون تهلوکه‌‌لی گؤرونموردو، عکسینه گؤزل شاعیر اولان بیر شاه ایسماعیل و مدنیته بؤيوک ماراق گؤسترن ایکی بايازید آراسیندا ایستی موناسیبتلر فورمالاشمیشدير.

آذربایجان و تۆرک فولکلوری، دۆنیانین ان زنگین آغیز ادبیاتلاریندان بیری سی  سایلیر، هر کسه  آیدین دیر هئچ خالقین بۇ گئنیشلیک ده فولکلور آلانی یوخدور. تورک و آذربایجان فولکلورونی بیر کؤکلی و سای سیز بوداقلارا بؤلونموش آغاجا بنزتمک اولار کی اونون یارادیلیشی و گئنیشله مه سی تورک خالقنین یارادلیش دونملرینه قایدیر.

فولکلور هر بیر خالقین ایلکین بینوره لریندن اولاراق بیر خالقیلان بویا باشا چاتیب گوندن گونه گئنیشلنیب اوز زنگینلیگینه هر بیر دونم ده آرتیرمیش اولوب خالیقین باشیندان گئچن اولایلار اوغرادیقلاری حادیثه لر آپاردیقلاری مبارزه لر شنلیک لر غصه لر و دردلر آرزو و دیلک لر عادت و عنعنه لر ینی و یاشایش بیچیملرینی دیل لرینده و آغیزلاریندا یارادیلمیش یازماقلا توکنمیین سوزلرده ایفاده اولان گوسترگه لری اولوب.

 لای لای لار، نازلامالار، آغیلار، بایاتی لار، آلقیش و قارقیش لار آتاسوزلری ، دئیملر،داستان لار، تاپماجالار،وسایسیز باشقا فولکلور ژانرلاری و قولارینین چئشیدلیلیک لرینه باخیلدیگی زامان بیر اوجسو بوجاقسیز دنیزله قارشی قارشیا قالنیر، بوآرادا ماراقلی بیرسوال ذهنیده اولوشور اودا بوی کی بو بها بیچیلمز و قیمت قویولمیان سؤز و آغیز ادبیاتی کیملر طرفیندن یارادلیب ؟

هانسی قیوراق ذهنیلر بو گوزلیکده سؤزلری و «ایپه ساپا گلمین اینجی لری» بیر آرایا گتیرمیش لر؟ دوغروسوبودورکی فولکلور و خالق بیلیم لری نسیللردن نیسللره ،سینه لردن سینه لره بیزلره گلیب چاتدیقیندان اونلاری کیملر و هانسی کیشیلر طرفیندن یارادلیشلاری چوخ آزارق بیزلره بللی اولور،بونا گوره ده فولکلور یارادیجیلارنی تانیماق ایمکانسیز گورونور

آردی وار ...

آشیق علعسگر 1821 نجی ایلده گؤيچه ماهالی‌نین آغ کیلسه کندی‌نین حؤرمتلی شخصلریندن سايیلیردی؛ اساس مشغولیتی اکینچیلیک و دولگرلیک ایدی. عینی زاماندا، بداهتن سؤز دئمک، شعر قوشماق ایستعدادی وارایدی. آرا - سیرا قوشما، باياتی، گرايلی سؤيله‌يردی. علی محمد کیشی‌نین عائله‌‌سی بؤيوک ایدی: دؤرد اوغلو، ایکی قیزی وارایدی. اوشاقلاری بؤيودوکجه علی محمد کیشی‌نین قايغیلاری دا چوخالیردی. علعسگر، او زامان طبیعتجه مؤلايیم، اینسان پرور بیر شخص اولان کربلايی قوربانین ائوینده قالیردی.

کربلايی نین "صحنه‌‌بانو" آدیندا 10- 12ياشلی بیر قیزی واریدی.علعسگرله اونون آراسیندا مهریبان، صمیمی موناسیبت يارانمیش، اونلار بیر- بیرینی سئومیشلر.آنجاق کربلايی قوربانین محرم آدلی بیر قارداشی واریدی. وار- دؤولتی چوخ اولدوغونا گؤره ماحالدا اونا "پوللو محرم" دئيیردیلر. او، "صحنه‌‌بانو"نو اؤز اوغلونا آلماق ایسته‌يیردی. بونا گؤره گنجلرین بیر- بیرینه اولان محبتیندن خبر توتان کیمی"صحنه‌‌بانو"نو ایسه اؤز اوغلونا آلیر. اوشاقلیق ایللرینی آغ کیلسه‌ده کئچیرن آشیق علعسگر خصوصی تحصیل آلا بیلمه‌میشدی. او، صنعتین سیرلرینی کند جاماعتی‌نین ایچینده، ائل صنعتکارلاری‌نین و آغساققاللاری‌نین يانیندا اؤيرنمیشدی.

هله کیچیک ياشلاریندان تئز- تئز موختلیف مجلیسلره گئدن علعسگر موللالارین حادثه‌‌لرینه، درویشلرین ناغیللارینا، آشیقلارین داستانلارینا هوسله قولاق آسیر.گوجلو يادداشی اولدوغوندان ائشیتدیگی صؤحبت لرین هامیسینی حافیظه‌سینده ساخلايار، سونرا هئچ بیر چتینلیک چکمه‌دن باشقالارینا دانیشاردی. آذربایجان خالق شعری‌نین ان بؤيوک نوماینده‌‌لریندن و بو شعرین ان اوجا زیروه‌لرینی فتح ائدن صنعتکارلارداندیر. آشیق پوئزیياسینی بول حیاتی موشاهیده‌لرله زنگینلشدیرمیش، هم مظمون، هم فورما رنگارنگلیگی،هم ده صاف دورو خالق دیلیندن ایستیفاده باخیمیندان آشیق علعسگر  آذربایجان، عوموما تورک شعرینه مثل سیز خیدمتلر گؤسترمیشدیر.

" آذربایجان "ین مدنیّت مرکزلریندن بیری اولان " تبریز " شهری قدیم دؤورلردن اعتباراً استراتئژی مؤوقئيینه و آل - وئریشلی ایقلیم شرایطینه گؤره قدیم شرقده شؤهرت قازانمیشدیر.ان قدیم دؤورلردن مهم تیجارت يوللاری جنوبی قافقاز، ایبئریيا و قافقاز " آلبانیياسی"ندان جنوبا دوغرو مئسوپوتامیيا و "هیندیستان"آ  گئدن تیجارت يوللاری بو شهردن کئچیب گئتمیشدیر. باتی دان (غرب) اوزانان تیجارت يوللاری دا کیچیک آسیيانی کئچه‌رک تبریز شهرینده بين النهرين و هیندیستاندان گلن يوللارلا بیرلشمیشدیر. بئله‌لیکله تبریز شهری‌نین اینکیشاف ائتمه‌سینه تأثیر گؤسترن مهم عامیللردن بیری تیجارت يوللاری اولموشدور. هله ماننا دؤولتی دؤورونده بو شهر مهم مرکزلردن بیری اولموشدور.

آسور میخی يازیلاریندا شهرین آدی تاورئش کیمی چکیلیر و بورادا نهنگ قالانین اولماسی قئيد ائدیلیر. تبریز شهری "سهند" داغی‌نین اته‌يینده يئرلشیر. تبریزده ان گوجلو زلزله‌‌ 858 و 1042نجی ایل لرده باش وئرمیش و شهری يئرله يئکسان ائتمیشدیر. منبع لرین وئردیگی معلومتا گؤره تبریزده 858 نجی ایلده باش وئرمیش زلزله‌‌ نتیجه‌سینده شهرده 40 مین نفر آدام هلاک اولموشدور. تبریزده يئرین خفیف ترپنمه‌سینی همیشه حیسس ائتمک مومکوندور. بعضی عالیملره گؤره يئرین بئله ترپنمه‌سینه سبب واختیله سهند داغی‌نین وولکانیک اولماسیدیر. لاکین "خانیکوو" بونو يئر طبقه‌لری‌نین ديَیشمه‌سی ایله ثبوت ائتمه‌يه چالیشیر.

آذربایجانین طبیعی و جوغرافی شرایطی‌نین آل - وئریشلی اولماسی بو اراضیده ياشايان اهالی‌نین ياشاماسی اوچون قدیم زامانلاردان گؤزل ایمکان ياراتمیشدیر.معاصر تبریز، مرند و خوي شهرلری‌نین يئرلشدیگی اراضی ماننا دؤورونده "سانق بیتوع" آدلانیردی. بو اراضی اورمیيا گؤلونون شیمال و شیمال- قرب اراضیسینی احاطه‌‌ ائدیردی. خزر دنیزی ایله اورمیيا گؤلو آراسنداکی اراضی ، تبریز  و  ميانه رايونلاری "زیکرتوع" آدلانیردی. سانق بیتو و زیکرتو رايونلاری اؤز دؤورلرینه گؤره اینکیشاف ائتمیش رايونلار ایدی. بونو آرخئولوژی قازینتیلار و يازیلی معلوماتلاردا تصدیقله‌يیر. بئله کی، آسور حؤکمداری ایکی  "سارقون"ون "اورارتو" دؤولتینه يوروشو زامانی بو اراضی اونون اوردوسونو اون(آرد) و شرابلا، هابئله يوک و مینیک حئیوانی ایله تعمین ائتمیشدی.